Tư tưởng Hồ Chí Minh về vai trò của giáo dục đối với sự phát triển xã hội và con người

1. Tư tưởng Hồ Chí Minh về vai trò của giáo dục đối với sự phát triển xã hội

1.1. Giáo dục là phương tiện chuẩn bị cho một cuộc cách mạng xã hội

Giáo dục là lĩnh vực tốt nhất để chuẩn bị chính trị, tư tưởng và tổ chức cho cuộc cách mạng xã hội xoá bỏ chế độ xã hội cũ, xây dựng chế độ xã hội mới. Ngay từ những ngày đầu mới bôn ba ra nước ngoài, Hồ Chí Minh đã sử dụng giáo dục như một vũ khí sắc bén để đấu tranh vạch trần tội ác của chủ nghĩa đế quốc, chỉ ra bản chất của nền gíáo dục thực dân là nền giáo dục đồi bại, xảo trá và nguy hiểm hơn cả sự dốt nát. Trong tác phẩm “Chính sách ngu dân” Hồ Chí Minh viết: “Họ chỉ xây dựng được một ít trường học để đào tạo ra những con vẹt, những người vong bản thiếu đạo đức và thiếu cả kiến thức phổ thông”. “Trường học lập ra không phải để giáo dục cho thanh niên An Nam một nền học vấn tốt đẹp và chân thực, mở mang trí tuệ và phát triển tư tưởng cho họ, mà trái lại càng làm cho họ đần độn thêm. Ngoài mục đích giáo dục để đào tạo tuỳ phái, thông ngôn và viên chức nhỏ đủ số cần thiết phục vụ cho xâm lược - người ta đã gieo rắc một nền giáo dục đồi bại, xảo trá và nguy hiểm hơn cả sự dốt nát nữa, vì một nền giáo dục như vậy chỉ làm hư hỏng mất tính nết của người đi học, chỉ dạy cho họ một lòng “trung thực” giả dối, chỉ dạy cho họ biết sùng bái những kẻ mạnh hơn mình, dạy cho thanh niên yêu một Tổ quốc không phải là Tổ quốc của mình và đang áp bức mình. Nền giáo dục ấy dạy cho thanh thiếu niên khinh rẻ nguồn gốc dòng giống mình. Nó làm cho thanh thiếu niên trở nên ngu ngốc. Điều gì có thể rèn luyện được cho học sinh biết suy nghĩ, biết phân tích thì người ta không dạy ở nhà trường. Vấn đề nào có liên quan đến chính trị, xã hội và có thể làm cho người ta tỉnh ngộ đều bị bóp méo và xuyên tạc đi” [2, tr.399].

Những nội dung viết về giáo dục trong tác phẩm “Chính sách ngu dân”, với lời lẽ đanh thép đã trở thành vũ khí sắc bén tấn công vào khâu yếu nhất của chế độ thực dân Pháp, đồng thời cũng là vấn đề nhạy cảm dễ thu hút sự chú ý của dư luận xã hội trong nước và quốc tế. Thực chất, Hồ Chí Minh đã sử dụng giáo dục như một công cụ để tấn công vào ý thức hệ của chế độ thực dân, phong kiến.

Cuộc đấu tranh của Hồ Chí Minh trên lĩnh vực giáo dục cùng với những hoạt động thực tiễn giáo dục của Người vào những thập niên đầu của thế kỷ XX đã có tác động mạnh mẽ vào nhận thức, tư tưởng của người dân, thức tỉnh tinh thần và truyền thống yêu nước của dân tộc. Lựa chọn giáo dục làm phương tiện và mục tiêu để tấn công vào ý thức hệ của chế độ thực dân, phong kiến đã phản ánh tư tưởng Hồ Chí Minh về vai trò của giáo dục, đồng thời còn phản ánh thiên tài của Người về nghệ thuật đấu tranh và tuyên truyền giáo dục cho các lực lượng trong xã hội. Cuộc tấn công vào lĩnh vực giáo dục đã làm thức tỉnh các tầng lớp xã hội, trong đó có lực lượng học sinh, sinh viên là những người trẻ tuổi, có tri thức, dễ tiếp nhận các tư tưởng mới.

Giáo dục chuẩn bị nguồn nhân lực cho cách mạng. Hồ Chí Minh quan niệm rằng: “Cách mệnh trước hết là giáo dục giác ngộ nhân dân, phải đào tạo đội ngũ cán bộ giác ngộ để thông qua đội ngũ đó mà giác ngộ quần chúng”. Giáo dục chuẩn bị về tinh thần, tâm lý cho quần chúng nhân dân tham gia đấu tranh cách mạng. Cách mạng là sự nghiệp của quần chúng. Sức mạnh của quần chúng phụ thuộc vào nhiều yếu tố, trong đó quan trọng nhất là sức mạnh tinh thần. Hồ Chí Minh cho rằng, dân khí mạnh thì không một thứ vũ khí nào có thể chấn áp được. Nhưng để quần chúng trở thành lực lượng cách mạng thì phải có tổ chức, có cán bộ để tuyên truyền giáo dục, giác ngộ họ.

Giáo dục là con đường chủ yếu để đào tạo cán bộ cho cách mạng. Hồ Chí Minh đánh giá cao vai trò quan trọng của cán bộ trong phong trào cách mạng. Không có cán bộ cách mạng thì không có phong trào cách mạng. Cán bộ là cái gốc của phong trào cách mạng. Hồ Chí Minh coi giáo dục cùng với hoạt động thực tiễn là những con đường chủ yếu để tập hợp lực lượng và đào tạo, bồi dưỡng đội ngũ cán bộ cho cách mạng. Hồ Chí Minh đã trực tiếp mở các lớp đào tạo cán bộ cách mạng, thông qua các lớp huấn luyện ở Quảng Châu, Trung Quốc để tập hợp lực lượng, đào tạo những người Việt Nam yêu nước thành những người cách mạng, giáo dục, tuyên truyền chủ nghĩa Mác-Lênin, định hướng đường lối cách mạng.

Như vậy, ngay từ những ngày đầu tiên, khi chính quyền cách mạng chưa hình thành, giáo dục đã được Hồ Chí Minh sử dụng như một công cụ hữu hiệu nhằm chuẩn bị các điều kiện cần thiết cho một cuộc cách mạng xã hội. Cuộc đấu tranh của Hồ Chí Minh trên lĩnh vực giáo dục không chỉ nhằm tuyên truyền những tư tưởng cách mạng cho người dân Việt Nam yêu nước mà còn có tác dụng tổ chức, bồi dưỡng lực lượng cán bộ làm nòng cốt cho phong trào cách mạng. Các mục tiêu giáo dục luôn gắn bó chặt chẽ với các mục tiêu chính trị, phục vụ mục tiêu đấu tranh chính trị. Nội dung giáo dục ban đầu tập trung vào giáo dục chủ nghĩa yêu nước cho người dân, sau đó là những vấn đề cơ bản của cách mạng Việt Nam và tiến đến các vấn đề về chủ nghĩa Mác-Lênin, đường lối cách mạng, phương pháp tiến hành cách mạng. Phương pháp giáo dục là gắn lý luận với thực tiễn, học với hành. Đồng thời với việc chuẩn bị chính trị, tư tưởng và tổ chức cho một cuộc cách mạng xã hội, kết quả cuộc đấu tranh của Hồ Chí Minh trên lĩnh vực giáo dục đã dẫn đến việc khai sinh ra một nền giáo dục cách mạng Việt Nam. Điều đó một lần nữa khẳng định tính quy luật về sự thống nhất giữa giáo dục với thực tiễn chính trị xã hội của đất nước.

1.2. Giáo dục là động lực phát triển kinh tế- xã hội

Giáo dục giữ vai trò quyết định trong việc nâng cao dân trí, tạo nên sức mạnh của dân tộc. Hồ Chí Minh nói: Một dân tộc dốt là một dân tộc yếu. Thực chất đó là tư tưởng về vai trò của giáo dục đối với việc nâng cao dân trí. Tư tưởng này không chỉ đúng trong kháng chiến giành và giữ độc lập dân tộc mà còn đúng trong xu thế hội nhập, hợp tác quốc tế, trong cạnh tranh của kinh tế thị trường và xây dựng, phát triển kinh tế tri thức. Trong thực tiễn chỉ đạo cách mạng, Hồ Chí Minh đã đặt nhiệm vụ diệt giặc dốt ngang hàng với nhiệm vụ diệt giặc ngoại xâm. Bởi vì, diệt giặc dốt là con đường nâng cao dân trí, tạo nên sức mạnh của dân tộc để diệt ngoại xâm. Tiếp tục phát triển tư tưởng Hồ Chí Minh về vấn đề này trong tình hình hiện nay, Đảng ta xác định giáo dục có sứ mệnh nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực, bồi dưỡng nhân tài. Đó là con đường tạo nên sức mạnh của dân tộc trong công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc hiện nay.

Giáo dục giữ vai trò quyết định trong việc đào tạo nguồn nhân lực đáp ứng nhu cầu phát triển kinh tế - xã hội. Hồ Chí Minh khẳng định: “Không có giáo dục, không có cán bộ thì không nói gì đến kinh tế, văn hoá”. Khi miền Bắc tiến lên xây dựng chủ nghĩa xã hội, Hồ Chí Minh đã chỉ ra một vấn đề có tính quy luật rằng, “Muốn có chủ nghĩa xã hội phải có con người xã hội chủ nghĩa”. Con người là nhân tố quyết định của mọi sự phát triển kinh tế - xã hội. Trình độ phát triển kinh tế - xã hội của đất nước phụ thuộc vào trình độ được giáo dục, đào tạo của con người. Giáo dục là con đường chủ yếu để hình thành các phẩm chất đạo đức, nhân cách của con người theo chuẩn mực giá trị của xã hội. Giáo dục mang lại cho con người tri thức, sự hiểu biết, trí thông minh. Giáo dục rèn luyện cho con người kỹ năng, kỹ xảo hoạt động nghề nghiệp. Nhờ có giáo dục mà con người có được các phẩm chất và năng lực cần thiết để trở thành nguồn nhân lực chất lượng cao cho sự phát triển kinh tế - xã hội. Hồ Chí Minh đã gắn tương lai của dân tộc với phát triển giáo dục: “Non sông Việt Nam có trở nên tươi đẹp hay không, dân tộc Việt Nam có bước tới đài vinh quang để sánh vai với các cường quốc năm châu được hay không, chính là nhờ một phần lớn ở công học tập của các em”[4, tr.33]

Mối quan hệ giữa giáo dục với phát triển kinh tế - xã hội là mối quan hệ biện chứng, phụ thuộc lẫn nhau. Giáo dục chuẩn bị nguồn nhân lực cho phát triển kinh tế - xã hội. Ngược lại, sự phát triển của kinh tế - xã hội là điều kiện cho sự phát triển của giáo dục. Tính chất và trình độ phát triển của giáo dục bị chế ước bởi tính chất và trình độ phát triển của kinh tế - xã hội. Hồ Chí Minh đã chỉ ra mối quan hệ giữa kinh tế với giáo dục như sau: Kế hoạch giáo dục phải ăn liền với kế hoạch kinh tế. Giáo dục phải cung cấp cán bộ cho kinh tế. Kinh tế tiến bộ thì giáo dục mới tiến bộ được. Nếu kinh tế không phát triển thì giáo dục cũng không phát triển được. Giáo dục là sản phẩm của điều kiện xã hội lịch sử, trình độ phát triển của giáo dục gắn liền với đường lối xây dựng đất nước và trình độ phát triển kinh tế - xã hội. Chế độ khác thì giáo dục cũng phải khác. Giáo dục phải phục vụ đường lối chính trị của Đảng và Chính phủ.

Giáo dục là cơ sở cho sự phát triển bền vững. Hồ Chí Minh nói: Vì lợi ích mười năm thì phải trồng cây, vì lợi ích trăm năm thì phải trồng người. Luận điểm đó đã chứa đựng tư tưởng về sự kết hợp chiến lược phát triển kinh tế với chiến lược giáo dục phát triển con người. Trong khi xây dựng chiến lược phát triển kinh tế phải hướng tới chiến lược phát triển con người; lấy chiến lược phát triển kinh tế để nuôi dưỡng, thực hiện chiến lược phát triển con người. Phát triển kinh tế là chiến lược rất quan trọng, nhưng phát triển con người là chiến lược phát triển bền vững, lâu dài, quan trọng gấp trăm lần chiến lược phát triển kinh tế.

Trong khi chỉ ra vai trò của giáo dục đối với sự phát triển kinh tế - xã hội, Hồ Chí Minh đồng thời khẳng định giáo dục là quốc sách hàng đầu. Giáo dục là quốc sách hàng đầu, nghĩa là trong mọi nhiệm vụ chiến lược của quốc gia, giáo dục phải đi trước một bước, giáo dục phải được ưu tiên hàng đầu và giáo dục phải được tiến hành thường xuyên trong suốt quá trình cách mạng.

Giáo dục được ưu tiên hàng đầu trong các chính sách xã hội. Ngay sau khi cách mạng giành được chính quyền, Hồ Chí Minh đã xác định giáo dục là một trong những vấn đề trọng yếu của quốc gia. Trong phiên họp đầu tiên của Chính phủ lâm thời Nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, ngày 3 tháng 9 năm 1945, Hồ Chí Minh đã đặt vấn đề chống nạn dốt là vấn đề cấp bách số hai, sau vấn đề chống nạn đói trong sáu nhiệm vụ cấp bách của Nhà nước lúc bấy giờ. Xác định dốt là một thứ giặc và đặt nhiệm vụ diệt giặc dốt đứng hàng thứ hai trong các nhiệm vụ cấp bách trước mắt đã thể hiện tư tưởng Hồ Chí Minh về vai trò quốc sách hàng đầu của giáo dục. Hồ Chí Minh nhận thức được rằng, một dân tộc dốt là một dân tộc yếu. Người chỉ ra: “Muốn giữ vững nền độc lập, muốn làm cho dân mạnh nước giàu thì mọi người Việt Nam trước hết phải biết đọc, biết viết chữ quốc ngữ”. Hồ Chí Minh đã vạch rõ sự câu kết giữa giặc dốt là kẻ thù bên trong với giặc ngoại xâm là kẻ thù bên ngoài. Người nói: “Dốt nát cũng là kẻ địch. Địch dốt nát giúp cho địch ngoại xâm. Địch thực dân dựa vào địch dốt nát để thi hành chính sách ngu dân. Địch dốt nát dựa vào địch thực dân để đưa dân ta vào nơi mù quáng”. Trong điều kiện đất nước còn vô vàn những khó khăn cần giải quyết nhưng Hồ Chí Minh vẫn chủ trương ưu tiên cho giáo dục, đặt giáo dục là quốc sách hàng đầu. Trong thực tiễn, phong trào bình dân học vụ, xoá nạn mù chữ đã được lan toả khắp các thôn làng trên phạm vi toàn quốc. Các lớp học không chỉ có tác dụng nâng cao dân trí mà còn góp phần tuyên truyền cho chính sách của một chính quyền mới, chế độ xã hội mới. Đó là động lực cho sự củng cố chính quyền cách mạng, phát triển xã hội.

Trong kháng chiến chống thực dân Pháp, các cơ quan lãnh đạo của Đảng và Chính phủ, nhiều trường học phải sơ tán trong rừng nhưng Hồ Chí Minh vẫn quyết tâm phát triển giáo dục, chủ trương xây dựng nền giáo dục kháng chiến kiến quốc, tạo thành phong trào "Thi đua diệt giặc dốt" ngay trong điều kiện chiến tranh. Trong kháng chiến chống Mỹ, Hồ Chí Minh đã kêu gọi: "Dù khó khăn đến đâu cũng phải thi đua dạy tốt và học tốt". Trong điều kiện vô cùng khó khăn, ác liệt của cuộc kháng chiến nhưng giáo dục vẫn vươn lên tự khẳng định mình, cung cấp nguồn nhân lực đáp ứng cho nhu cầu của xã hội. Quyết tâm và hành động đó đã thể hiện tư tưởng Hồ Chí Minh về vai trò quốc sách hàng đầu của giáo dục.

Dưới sự chỉ đạo của Hồ Chí Minh, giáo dục thực sự trở thành quốc sách hàng đầu. Giáo dục là phương tiện xây dựng, củng cố chính quyền cách mạng, là nhân tố quyết định việc thực hiện mục tiêu xây dựng lại đất nước ta "đàng hoàng hơn, to đẹp hơn" sau ngày chiến thắng.

1.3. Giáo dục là một bộ phận trọng yếu của cách mạng tư tưởng - văn hoá

Cách mạng tư tưởng - văn hoá là sự biến đổi trước hết về bản chất của tư tưởng và văn hóa nhằm xác lập hệ tư tưởng mới, xây dựng con người mới với đạo đức và lối sống mới, xây dựng nền văn hóa mới trong toàn bộ tiến trình cách mạng xã hội chủ nghĩa do Đảng Cộng sản Việt Nam lãnh đạo. Nội dung cơ bản của cách mạng xã hội chủ nghĩa trên lĩnh vực tư tưởng văn hóa ở Việt Nam là giáo dục hệ tư tưởng của giai cấp công nhân; nâng cao trình độ dân trí và đẩy mạnh sự nghiệp giáo dục, phát triển khoa học, kỹ thuật, công nghệ; xây dựng nền văn hóa tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc; xây dựng con người phát triển toàn diện; tăng cường vai trò lãnh đạo của Đảng Cộng sản trong cách mạng tư tưởng văn hóa.

Thực chất của cuộc cách mạng tư tưởng - văn hoá là cuộc cách mạng về con người. Hồ Chí Minh khẳng định rằng: “Muốn có chủ nghĩa xã hội phải có người xã hội chủ nghĩa. Muốn có người xã hội chủ nghĩa phải có tư tưởng xã hội chủ nghĩa”[5, tr.294]. Luận điểm này đã được Hồ Chí Minh nhắc lại nhiều lần và trở thành một chiến lược của Đảng ta về xây dựng chủ nghĩa xã hội và về giáo dục. Thủ tướng Phạm Văn Đồng đã đánh giá đó là chân lý con người - nhân tố quyết định tất cả. Con người xã hội chủ nghĩa là con người có tư tưởng xã hội chủ nghĩa, có tri thức, đạo đức cách mạng, vừa hồng, vừa chuyên. Con người được giáo dục, được đào tạo, là sản phẩm của nền giáo dục mới. Con người đó vừa là chủ thể vừa là mục tiêu của cuộc cách mạng tư tưởng - văn hoá.

Khi khẳng định giáo dục là phương tiên chuẩn bị cho một cuộc cách mạng xã hội, giáo dục là động lực phát triển kinh tế - xã hội tức là đã hàm chứa trong đó vai trò của giáo dục đối với cuộc cách mạng tư tưởng - văn hoá. Bởi vì, theo tư tưởng Hồ Chí Minh văn hoá là một lĩnh vực có vị trí ngang hàng với chính trị, kinh tế, xã hội, có mối quan hệ mật thiết với chính trị, kinh tế, xã hội. Chính trị, xã hội có được giải phóng thì văn hoá mới được giải phóng. Chính trị giải phóng, mở đương cho văn hoá phát triển. Xây dựng kinh tế để tạo điều kiện cho việc xây dựng và phát triển văn hoá. Kinh tế thuộc cơ sở hạ tầng, văn hoá thuộc kiến trúc thượng tầng xã hội, cơ sở hạ tầng của xã hội có kiến thiết thì văn hoá mới kiến thiết được và có đủ điều kiện đẻ phát triển. Văn hoá không thể đứng ngoài, mà phải ở trong kinh tế và chính trị. Văn hoá phải phục vụ nhiệm vụ chính trị, thúc đẩy xây dựng và phát triển kinh tế. Tuy nhiên, lĩnh vực tư tưởng - văn hoá lại có những đặc thù riêng, có những đòi hỏi riêng, ở đây không chỉ có khoa học mà phải kết hợp khoa học với nghệ thuật, không thể dùng sức mạnh quyền lực mà phải thông qua con đường giáo dục.

Khẳng định giáo dục là một bộ phận trọng yếu của cách mạng tư tưởng - văn hoá bởi vì chỉ có giáo dục mới có thể làm thay đổi tư tưởng, lối sống và hình thành những nét văn hoá của con người. Giáo dục đóng vai trò chủ yếu trong việc giúp con người xoá bỏ tàn dư của hệ tư tưởng cũ lỗi thời, lạc hậu, xây dựng hệ tư tưởng mới, con người mới. Cuộc đấu tranh giữa hệ tư tưởng cũ lỗi thời, lạc hậu với hệ tư tưởng mới cách mạng, khoa học là cuộc đấu tranh gay go, quyết liệt, lâu dài, không thể dùng sức mạnh vũ trang để cưỡng bức mà phải thông qua con đường giáo dục, nâng cao dân trí để mỗi người dân phải tự ý thức, tự thay đổi tư duy của chính mình.

Giáo dục là con đường chủ yếu để tác động vào nhận thức, tư tưởng, làm đổi mới tư duy. Giáo dục là con đường chủ yếu để truyền thụ những luận điểm cơ bản của chủ nghĩa Mác - Lênin đến các thế hệ người dân. Tức là giáo dục trang bị cho con người những kiến thức hiểu biết về học thuyết Mác - Lênin. Trong thực tiễn hoạt động cách mạng, Hồ Chí Minh đã truyền bá chủ nghĩa Mác - Lênin và Việt Nam thông qua con đường giáo dục với nhiều hình thức tổ chức khác nhau. Giáo dục không chỉ trang bị kiến thức mà còn giúp con người nâng cao nhận thức, hướng dẫn cách thức chuyển hoá kiến thức hiểu biết về chủ nghĩa Mác - Lênin thành niềm tin, thành quan điểm và thái độ. Đó là cơ sở nền tảng tri thức, phương pháp luận cho sự hình thành con người mới, tư tưởng mới.

Giáo dục chuẩn bị về con người và tổ chức cho cuộc cách mạng tư tưởng - văn hoá. Giáo dục đào tạo đội ngũ cán bộ làm nòng cốt cho việc tuyên truyền, phổ biến chủ nghĩa Mác - Lênin. Giáo dục đào tạo ra đội ngũ những người có kiến thức hiểu biết, có phẩm chất, năng lực phá huỷ tận gốc cơ sở xã hội và mọi tàn dư của chế độ xã hội cũ, xây dựng nền tảng cơ sở xã hội mới tạo tiền đề cho sự hình thành, phát triển các mối quan hệ xã hội mới, tư tưởng mới, con người mới.

Giáo dục đóng vai trò chủ yếu trong việc làm thay đổi lối sống và hình thành những nét văn hoá của con người mới. Khi luận về văn hoá, Hồ Chí Minh đã viết: “Vì lẽ sinh tồn cũng như mục đính cuả cuộc sống, loài người mới sáng tạo và phát minh ra ngôn ngữ, chữ viết, đạo đức, pháp luật, khoa học, tôn giáo, văn học, nghệ thuật, những công cụ cho sinh hoạt hàng ngày về mặc, ăn, ở và các phương thức sử dụng. Toàn bộ những sáng tạo và phát minh đó tức là văn hóa. Văn hoá là sự tổng hợp của mọi phương thức sinh hoạt cùng với biểu hiện của nó mà loài người đã sản sinh ra nhằm thích ứng những nhu cầu đời sống và đòi hỏi của sự sinh tồn”[3, tr. 431]

Như vậy, văn hoá theo nghĩa rộng là tổng hoà những giá trị vật chất và tinh thần do con người sáng tạo ra trong quá trình sinh sống, văn hoá là đời sống tinh thần của xã hội, là bộ phận của kiến trúc thượng tầng xã hội. Văn hoá được lưu truyền trong xã hội loài người dưới dạng vật chất và tinh thần, được các thế hệ trước truyền thụ lại cho các thế hệ sau thông qua con đường giáo dục. Giáo dục có sứ mệnh lựa chọn những giá trị của nền văn hoá dân tộc và tinh hoa văn hoá nhân loại để truyền thụ cho các thế hệ người dân, đảm bảo cho quá trình truyền thụ và lĩnh hội những giá trị của nền văn hoá luôn giữ được bản sắc dân tộc. Hồ Chí Minh thường nói đến văn hoá trên ba lĩnh vực chính là văn hoá giáo dục, văn hoá nghệ thuật và văn hoá đời sống.

Hồ Chí Minh xác định văn hoá giáo dục là một mặt trận: “Văn hoá giáo dục là một mặt trận quan trọng trong công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội ở miền Bắc và đấu tranh thực hiện thống nhất nước nhà” [6, tr.190]. Xác định văn hoá giáo dục là một mặt trận, Hồ Chí Minh đã khẳng định vai trò then chốt của giáo dục trong cuộc cách mạng tư tưởng - văn hoá, đồng thời đã nói lên tính chất cam go của cuộc đấu tranh trên lĩnh vực giáo dục. Đó là cuộc đấu tranh giữa cái mới tiến bộ với cái cũ lạc hậu, giữa tư tưởng cách mạng với những tư tưởng phản cách mạng.

Khẳng định giáo dục là một bộ phận trọng yếu của cách mạng tư tưởng - văn hoá bởi vì giáo dục là con đường chủ yếu để truyền thụ những giá trị văn hoá của thế hệ đi trước cho thế hệ đi sau, làm cho trình độ văn hoá chung của con người được thường xuyên bổ sung và phát triển. Giáo dục có sứ mệnh phổ biến những kiến thức khoa học, công nghệ, nâng cao trình độ dân trí, làm thay đổi văn hoá đạo đức, văn hoá lối sống cho người dân. Hồ Chí Minh chỉ ra đặc điểm lớn nhất của cách mạng Việt Nam là từ một đất nước nông nghiệp, lạc hậu tiến thẳng lên xây dựng chủ nghĩa xã hội. Những tàn dư của chế độ phong kiến đã ăn sâu trong tư tưởng, lối sống văn hoá của mỗi con người và của toàn xã hội. Chỉ có giáo dục mang lại những kiến thức hiểu biết khoa học mới có thể giúp người dân gột rửa được những tàn dư văn hoá, tư tưởng của chế độ phong kiến, làm thay đổi được cách nghĩ, cách làm cũ kĩ, lạc hậu thâm căn cố đế trong phong tục, tập quán, lối sống hàng ngày.

Giáo dục không chỉ có sứ mệnh nâng cao dân trí, bồi dưỡng tư tưởng và tình cảm đúng đắn, mà còn đóng vai trò chủ yếu trong việc bồi dưỡng những phẩm chất tốt đẹp, lối sống văn minh, phong cách lành mạnh, hướng con người vươn tới cái chân, cái thiện, cái mỹ để không ngừng hoàn thiện bản thân mình. Hồ Chí Minh đặc biệt quan tâm đến giáo dục đạo đức mới, lối sống mới, nếp sống mới. Trong đó đạo đức mới đóng vai trò chủ yếu. Hồ Chí Minh thường nhắc nhở rằng, thực hành đời sống mới trước hết là thực hành đạo đức mới. Đạo đức mới là đạo đức cách mạng. Lối sống mới là lối sống văn minh, có lý tưởng, có đạo đức, kết hợp những giá trị văn hoá truyền thống với tinh hoa văn hoá nhân loại. Bao gồm: ăn, ở, mặc, vệ sinh, yêu lao động, ít ham muốn vật chất chức quyền, danh lợi. Nếp sống mới là xây dựng những thói quen và phong tục tập quán tốt đẹp. Kế tục và phát triển hoàn thiên những thuần phong mỹ tục lâu đời của dân tộc. Như cưới xin, ma chay, giỗ tết, chống các hủ tục cờ bạc, hút xách, . . . Người chỉ ra rằng, xây dựng nếp sống mới là công việc khó khăn, lâu dài, phải kiên trì, tế nhị, mềm mỏng và phải lấy giáo dục thuyết phục làm chính.

Tóm lại, Hồ chí Minh nhìn nhận giáo dục trong mối quan hệ với phát triển. Phát triển giáo dục là động lực của phát triển kinh tế, chính trị, xã hội. Phát triển giáo dục vừa là mục tiêu vừa là động lực của cách mạng tư tưởng - văn hoá. Mặt khác, phát triển kinh tế, chính trị, xã hội, văn hóa là điều kiện để thúc đẩy sự phát triển giáo dục và phát triển con người. Vận dung tư tưởng Hồ Chí Minh về vấn đề này trong xu thế hội nhập, hợp tác quốc tế, đòi hỏi giáo dục phải thực sự trở thành mặt trận tiên phong trong cuộc đấu tranh trên lĩnh vực tư tưởng - văn hoá.

2. Tư tưởng Hồ Chí Minh về vai trò của giáo dục đối với sự phát triển con người

Phát triển con người là một mục tiêu không thể tách rời các mục tiêu phát triển kinh tế, chính trị và văn hóa, xã hội. Khi bàn về vai trò của giáo dục với sự phát triển xã hội, Hồ Chí Minh đã hàm ý chỉ ra trong đó chứa đựng cả vai trò của giáo dục đối với sự phát triển con người.

Theo Hồ Chí Minh, giáo dục giữ vai trò chủ đạo trong quá trình hình thành, phát triển nhân cách. Con người ta trở nên như thế nào phần nhiều là do giáo dục mà thành. Người nói: “Hiền dữ phải đâu là tính sẵn, phần nhiều do giáo dục mà nên”. Luận điểm này đã thể hiện tư tưởng Hồ Chí Minh về vai trò của giáo dục đối với sự hình thành, phát triển nhân cách. Hồ Chí Minh nhấn mạnh "phần nhiều do giáo dục mà nên", điều đó đã nói lên vai trò chủ đạo của giáo dục trong quá trình hình thành, phát triển nhân cách. Về vấn đề này, Hồ Chí Minh hoàn toàn thống nhất với luận điểm của C.Mác về bản chất con người. C.Mác đã chỉ ra rằng: "Bản chất con người không phải là một cái gì trừu tượng cố hữu của một cá nhân riêng biệt. Trong tính hiện thực của nó, bản chất con người là tổng hoà những quan hệ xã hội"[1, tr.527]. Từ luận điểm về bản chất người, C.Mác đã chỉ ra con đường hình thành, phát triển bản chất của con người là thông qua giáo dục và tổ chức các loại hình hoạt động nhằm cải tạo thực tiễn xã hội và cải tạo chính bản thân.

Tiếp tục phát triển tư tưởng của C.Mác, Hồ Chí Minh nhấn mạnh phải kết hợp giáo dục với cải tạo xã hội cũ, xây dựng xã hội mới, tạo tiền đề cho việc hình thành các mối quan hệ tốt đẹp giữa người với người. Như vậy, giáo dục đã mang tính cách mạng, giáo dục hình thành, phát triển các phẩm chất nhân cách phải gắn với cách mạng xoá bỏ chế độ xã hội đã sản sinh ra các mối quan hệ bất bình đẳng làm méo mó nhân cách; đồng thời phải xây dựng chế độ xã hội mới với các quan hệ xã hội tốt đẹp làm cho nhân cách được phát triển hoàn toàn.

Tư tưởng Hồ Chí Minh về vai trò của giáo dục đối với sự hình thành, phát triển nhân cách cũng hoàn toàn thống nhất với lý luận giáo dục hiện đại. Khi khẳng định giáo dục giữ vai trò chủ đạo trong quá trình hình thành, phát triển nhân cách, Hồ Chí Minh không tuyệt đối hoá giáo dục mà muốn nhấn mạnh rằng, bên cạnh giáo dục, cùng với giáo dục còn những yếu tố khác như bẩm sinh, di truyền; hoạt động thực tiễn của cá nhân; môi trường tự nhiên, xã hội. Mỗi yếu tố có vai trò, vị trí riêng trong quá trình hình thành, phát triển nhân cách. Bẩm sinh, di truyền là những tố chất được ghi lại trong các gien sinh học do thế hệ trước truyền lại cho thế hệ sau. Các yếu tố bẩm sinh, di truyền bao gồm cả cái ưu điểm và cái nhược điểm, khi gặp điều kiện môi trường thích hợp thì sẽ phát triển tạo thành những cá tính, những đặc điểm khác biệt giữa người này với người khác. Quá trình phát triển của các yếu tố bẩm sinh, di truyền để trở thành những phẩm chất trong nhân cách luôn chịu sự tác động của giáo dục, của điều kiện môi trường và của hoạt động thực tiễn của chủ thể. Hồ Chí Minh không đi sâu nghiên cứu về bẩm sinh, di truyền như một thành tố cấu trúc nhân cách nhưng người luôn nhắc các thầy, cô giáo phải tôn trọng đặc điểm, tính cách riêng của học sinh.

Một thành tố quan trọng khác có tác động mạnh mẽ đến quá trình hình thành, phát triển nhân cách của người học đó là môi trường tự nhiên và xã hội. Môi trường tự nhiên là tất cả điều kiện địa lý, khí hậu hàng ngày tác động đến quá trình hình thành, phát triển về thể chất, tinh thần của con người. Môi trường xã hội là tất cả các mối quan hệ đa dạng giữa những con người với nhau tạo thành các tầng, bậc quan hệ khác nhau thường xuyên tác động đến quá trình hình thành, phát triển nhân cách. Môi trường là hoàn cảnh tự nhiên và xã hội mà ở đó con người với các phẩm chất nhân cách được sinh ra và lớn lên theo thời gian. Trình độ phát triển của môi trường tự nhiên và xã hội quy định trình độ phát triển của nhân cách. Hồ Chí Minh quan niệm rằng, môi trường có vai trò rất quan trọng đến sự hình thành, phát triển nhân cách, nhưng môi trường không phải là cái gì bất biến, người ta có thể tác động cải tạo môi trường làm cho môi trường có chức năng định hướng phát triển nhân cách theo mục tiêu giáo dục và phù hợp với chuẩn mực giá trị xã hội. Vì vậy, trong quá trình chỉ đạo và tổ chức giáo dục, Hồ Chí Minh rất coi trọng cải tạo môi trường, xoá bỏ chế độ xã hội cũ, xây dựng chế độ xã hội mới với những quan hệ tiến bộ, tạo điều kiện cho sự phát triển những phẩm chất tốt đẹp của con người.

Trong xây dựng môi trường giáo dục, Hồ Chí Minh rất quan tâm đến xây dựng môi trường sư phạm trong nhà trường. Môi trường sư phạm là môi trường gần, hằng ngày trực tiếp tác động đến học sinh. Hạt nhân của môi trường sư phạm trong nhà trường là bầu không khí dân chủ, đoàn kết và tác phong làm việc khoa học, lối sống lành mạnh trong nhà trường. Hồ Chí Minh yêu cầu các nhà trường: "Trước hết là phải đoàn kết. Đoàn kết thật sự, giữa thầy và thầy, giữa thầy và trò, giữa trò và trò, giữa cán bộ và công nhân. Toàn thể nhà trường phải đoàn kết thành một khối"[7, tr.331]. Theo Hồ Chí Minh, đoàn kết sẽ tạo ra bầu không khí vui vẻ, thoải mái kích thích sự khám phá sáng tạo trong giảng dạy và nghiên cứu; đồng thời sẽ tạo ra môi trường thi đua lành mạnh, phát huy được khả năng của cá nhân và sức mạnh của cộng đồng, cống hiến cho sự nghiệp giáo dục. Đoàn kết phải dựa trên những cơ sở vì mục tiêu chung, vì sự phát triển của nhà trường và của nền giáo dục nước nhà; "đoàn kết phải thật sự trăm phần trăm chứ không phải chỉ là đoàn kết miệng”.

Thành phần thứ ba rất quan trọng trong quá trình hình thành, phát triển nhân cách là hoạt động của cá nhân. Là một nhà hoạt động thực tiễn cách mạng lỗi lạc, Hồ Chí Minh rất coi trọng vai trò của hoạt động trong quá trình hình thành, phát triển nhân cách. Từ phương châm "Học đi đôi với hành, lý luận gắn liền với thực tiễn", Hồ Chí Minh chủ trương đưa con người vào hoạt động để giáo dục. Giáo dục trong nhà trường dù có tốt đến mấy cũng không được tách rời giáo dục trong thực tiễn. Hồ Chí Minh đưa ra phương thức giáo dục trong thực tiễn, giáo dục bằng thực tiễn, đồng thời yêu cầu phải tổ chức các loại hình hoạt động thực tiễn sao cho mang tính giáo dục.

Hồ Chí Minh đề cao vai trò của giáo dục đối với quá trình hình thành, phát triển nhân cách nhưng không tuyệt đối hoá giáo dục. Luận điểm cho rằng "Hiền giữ phải đâu là tính sẵn, phần nhiều do giáo dục mà nên" là nhấn mạnh vai trò của giáo dục trong mối quan hệ với các thành tố khác. Giáo dục có thể thâm nhập và tác động vào tất cả các thành tố cấu thành quá trình hình thành phát triển nhân cách, định hướng cho sự phát triển của các thành tố đó theo mục đích xác định.

Giáo dục can thiệp vào các tố chất bẩm sinh, di truyền, phát hiện ra những tố chất tích cực và những tố chất có ảnh hưởng tiêu cực đến quá trình hình thành phát triển nhân cách, trên cơ sở đó có biện pháp tác động giáo dục thích hợp. Hồ Chí Minh quan niệm rằng, “Mỗi con người đều có thiện và ác ở trong lòng. Ta phải biết làm cho phần tốt ở trong mỗi con người nảy nở như hoa mùa xuân và phần xấu bị mất dần đi, đó là thái độ của người cách mạng. Đối với những người có thói hư tật xấu, trừ hạng người phản lại Tổ quốc và nhân dân, ta cũng phải giúp họ tiến bộ bằng cách làm cho cái phần thiện trong con người nảy nở để đẩy lùi phần ác, chứ không phải đập cho tơi bời”[8.tr.558]

Giáo dục có thể can thiệp vào môi trường tự nhiên và xã hội làm thay đổi môi trường tự nhiên và xã hội theo hướng tích cực cho sự hình thành, phát triển nhân cách. Giáo dục có thể đưa con người vào môi trường tự nhiên, xã hội mới hoàn toàn thuận lợi cho sự phát triển các tố chất tốt đẹp của mỗi cá nhân.

Giáo dục có thể định hướng hoạt động của con người. Căn cứ vào đặc điểm lứa tuổi và những phẩm chất cá nhân mà tổ chức cho con người tham gia vào các loại hình hoạt động thích hợp. Thông qua đó mà giáo dục định hướng quá trình hình thành và phát triển các phẩm chất nhân cách theo mục tiêu giáo dục đã xác định. Bởi vì trong quá trình hoạt động tác động vào hoàn cảnh, cải tạo hoàn cảnh thì người ta cũng đồng thời cải tạo chính bản thân mình.

Như vậy, vai trò chủ đạo của giáo dục được thể hiện ở chỗ giáo dục có thể can thiệp vào tất cả các thành tố khác của quá trình hình thành, phát triển nhân cách, định hướng các thành tố đó phát triển phù hợp với chuẩn mực giá trị của xã hội. Các thành tố khác phát huy được tác dụng đến đâu tuỳ thuộc vào mức độ can thiệp của giáo dục. Luận điểm về vai trò chủ đạo của giáo dục trong quá trình hình thành phát triển nhân cách có thể được xem xét dưới góc độ lôgíc của quá trình giáo dục. Theo đó, có thể hiểu giáo dục là con đường chủ yếu để nâng cao nhận thức, xây dựng niền tin và hình thành thói quen hành vi đạo đức cho con người.

Tư tưởng Hồ Chí Minh về vai trò của giáo dục đối với sự phát triển xã hội và con người là một tư tưởng chiến lược mang tính thời đại. Ngày nay nhiều quốc gia đã xác định giáo dục là công cụ để cạnh tranh tạo nên tiềm lực kinh tế và sức mạnh quân sự của quốc gia, đầu tư cho giáo dục là đầu tư cho phát triển. Đúc kết kinh nghiệm phát triển của các quốc gia, các chuyên gia của UNESCO đã rút ra một quy luật rằng, không có một sự tiến bộ và thành đạt nào có thể tách rời khỏi sự tiến bộ và thành đạt trong lĩnh vực giáo dục của quốc gia đó.

Nhìn lại lịch sử phát triển của xã hội loài người chúng ta thấy, hầu hết các quốc gia phát triển được đều phải bắt đầu từ sự canh tân giáo dục. Năm 1957, khi Liên Xô đưa con người bay vào vũ trụ thì Mỹ đặt vấn đề phải xem xét lại nền giáo dục, và họ đã tiến hành cải cách hệ thống giáo dục quốc dân với nhiều chính sách thu hút các nhà khoa học trên thế giới. Năm 1975, khi Việt nam thắng Mỹ thì nhiều quốc gia đặt vấn đề phải xem xét lại nền giáo dục của mình. Bởi vì, họ nhận thức được rằng, thắng lợi của nhân dân Việt Nam là thắng lợi của tinh thần, trí tuệ và văn hoá của một dân tộc được hun đúc trong lịch sử. Dân tộc Việt Nam đã chứng minh cho nhân loại rằng, con người được giáo dục đầy đủ trong một nền văn hoá xã hội lành mạnh mới là nhân tố quyết định tạo nên sức mạnh của dân tộc. Chính vì vậy mà cuộc cạnh tranh trên lĩnh vực giáo dục đã được nhiều quốc gia đặt ra như một khâu đột phá tạo nên tiềm lực kinh tế và sức mạnh quân sự.

Tất cả những điều đó đã chứng minh rằng, tư tưởng coi trọng, đề cao vai trò của giáo dục đã trở thành xu thế chung của thời đại. Những luận điểm của Hồ Chí Minh về vai trò của giáo dục đối với sự phát triển xã hội và con người vừa có ý nghĩa lý luận khoa học, vừa có ý nghĩa thực tiễn mang tính thời đại.

Tiếp tục phát triển tư tưởng Hồ Chí Minh về vai trò của giáo dục đối với sự phát triển xã hội và con người trong thời đại mới, Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng Cộng sản Việt Nam đã chỉ ra một trong 3 khâu đột phá nhằm thực hiện các mục tiêu chiến lược phát triển kinh tế - xã hội trong giai đoạn 2021-2030 là: “Đẩy nhanh thực hiện đổi mới căn bản, toàn diện và nâng cao chất lượng giáo dục, đào tạo, trọng tâm là hiện đại hóa và thay đổi phương thức giáo dục, đào tạo, nhất là giáo dục đại học, giáo dục nghề nghiệp. Chú trọng đào tạo nhân lực chất lượng cao, phát hiện và bồi dưỡng nhân tài; có chính sách vượt trội để thu hút, trọng dụng nhân tài, chuyên gia cả trong và ngoài nước. Xây dựng đội ngũ cán bộ lãnh đạo, quản lý, công chức có phẩm chất tốt, chuyên nghiệp, tận tụy, phục vụ nhân dân”.[10, tr.221]. Đại hội khẳng định đó là “một trong những yếu tố quyết định sự phát triển nhanh, bền vững đất nước”. Giải pháp phát triển, nâng cao chất lượng nguồn nhân lực đáp ứng yêu cầu của sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc trong tình hình mới là “Tạo đột phá trong đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, khoa học và công nghệ, phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao, thu hút và trọng dụng nhân tài, ứng dụng mạnh mẽ thành tựu của cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư”[9, tr.37]. Đây là những quan điểm tiếp tục phát triển tư tưởng Hồ Chí Minh về vai trò của giáo dục đối với sự phát triển kinh tế - xã hội trong điều kiện mới.

Tài liệu tham khảo

1. C.Mác, Ph.Ăng ghen, Toàn tập, Tập 2, Nxb. Tiến bộ, M. 1979, tr. 527;

2. Hồ Chí Minh toàn tập, Tập 1, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội 2002, tr.399;

3. Hồ Chí Minh Toàn tập, Tập 3, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2002, tr.431;

4. Hồ Chí Minh Toàn tập, tập 4, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2002, tr.33;

5. Hồ Chí Minh Toàn tập, tập 9, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2002, tr.294;

6. Hồ Chí Minh Toàn tập, Tập 10, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2002, tr.190;

7. Hồ Chí Minh Toàn tập, tập 11, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội 2002, tr.331;

8. Hồ Chí Minh Toàn tập, tập 12, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội 2002, tr.558;

9. Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Tập 1 Nxb. Chính trị quốc gia sự thật, Hà Nội 2021, tr. 37;

10. Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Tập 1, Nxb. Chính trị quốc gia sự thật, Hà Nội 2021, tr. 221.

Trần Đình Tuấn