Những cơ sở khoa học của Dạy học trực tuyến ở nhà trường Phổ thông

Tóm tắt nội dung: Dạy học trực tuyến là phương thức dạy học từ xa với sự hỗ trợ của công nghệ thông tin, người dạy và người học thực hiện các hoạt động tương tác với nhau thông qua màn hình ảo nhằm thực hiện các mục tiêu, nhiệm vụ dạy học theo chương trình, kế hoạch đã xác định. Cơ sở khoa học của dạy học trực tuyến là các luận điểm triết học duy vật biện chứng về quy luật nhận thức của người học và những thành tựu của Tâm lý học, Giáo dục học hiện đại. Dạy học trực tuyến là xu thế tất yếu của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0, của quá trình chuyển đổi số trong lĩnh vực giáo dục.

1. Đặt vấn đề

Dạy học trực tuyến ở các nhà trường phổ thông là sự tiếp tục phát triển của phương thức dạy học từ xa, được thực hiện trên internet với sự hỗ trợ của các thiết bị thông minh như laptop, smartphone, máy tính bảng, có sự kết nối của WiFi, WiMAX hoặc mạng LAN nội bộ. Dạy học trực tuyến được thực hiện trên nền tảng của các phần dạy học diễn ra trong môi trường ảo, có sự kết hợp của bài giảng điện tử E-learning với các hình thức trình chiếu powerPoint và âm thanh, hình ảnh sinh động.

Dạy học trực tuyến là xu hướng phát triển tất yếu của thời đại công nghệ số. Quá trình chuyển đổi số trong lĩnh vực giáo dục vừa tạo ra các nền tảng khoa học thuận lợi vừa đặt ra các yêu cầu mới cho sự phát triển của lý luận và thực tiễn dạy học trực tuyến. Trong những năm gần đây, do sự tác động của đại dịch covid bắt buộc các nhà trường phải triển khai thực hiện dạy học trực tuyến trên diện rộng. Thực ra đại dịch covid 19 chỉ là một tình huống khách quan thúc đẩy xu hướng dạy học trực tuyến phát triển nhanh hơn mà thôi.

Mặc dù dạy học trực tuyến được thực hiện trên quy mô lớn trong bối cảnh xử lý tình huống do đại dịch covid đặt ra, nhưng trong thực tiễn bước đầu đã thu được những kết quả có giá trị khoa học khá tích cực. Để tiếp tục phát triển, nâng cao chất lượng, hiệu quả dạy học trực tuyến ở các trường phổ thông tương thích với quá trình phát triển của khoa học công nghệ hiện đại thì cần phải nghiên cứu hoàn thiện lý luận về dạy học trực tuyến. Một trong những vấn đề quan trong đặt ra hiện nay là phải nghiên cứu xác định cơ sở khoa học của dạy học trực tuyến, làm rõ cơ sở phương pháp luận triết học, cơ sở tâm lý học, giáo dục học và cơ sở khoa học công nghệ của dạy học trực tuyến.

2. Nội dung nghiên cứu

 2.1. Khái niệm dạy học trực tuyến

Dạy học trực tuyến (hay còn gọi là E-learning) là một phương thức dạy học từ xa được ra đời trong thời đại công nghệ thông tin. Với sự hỗ trợ của một máy vi tính, điện thoại thông minh kết nối mạng đối với một máy chủ ở nơi khác có lưu trữ sẵn bài giảng điện tử và phần mềm cần thiết, giáo viên và học sinh có thể tương tác với nhau qua màn hình ảo, có thể hỏi, yêu cầu, ra đề cho học sinh từ xa.

Dạy học trực tuyến là hình thức giảng dạy và học tập ở các lớp học trên Internet. Người dạy và người học sẽ sử dụng phần mềm nền tảng học trực tuyến, ứng dụng truyền âm thanh, hình ảnh và các thiết bị dạy học thông minh như laptop, smartphone, máy tính bảng nhằm thực hiện các mục tiêu, nhiệm vụ dạy học theo chương trình, kế hoạch đã xác định. Gỉảng viên có thể truyền tải hình ảnh và âm thanh qua đường truyền băng thông rộng hoặc kết nối không dây (WiFi, WiMAX), mạng nội bộ (LAN). Các bài giảng, tài liệu dưới dạng văn bản, hình ảnh, video… được đưa lên các nền tảng và người dùng có thể dễ dàng truy cập và học mọi lúc mọi nơi.

Dạy học trực tuyến là phương thức dạy học thông qua các thiết bị điện tử thông minh có kết nối internet. Trong dạy học trực tuyến có 2 khái niệm mà người dùng hay nhầm lẫn đó là: công cụ dạy học online và nền tảng giáo dục trực tuyến.

Công cụ dạy học online: Đây là các phương tiện giúp người dạy và người học cùng tham gia vào cùng một thời điểm và có thể tương tác với nhau. Một số công cụ hỗ trợ học online thông dụng là: Zoom, Skype, Hangouts, Google Meet,...

Nền tảng E-Learning: Đây là phần mềm học trực tuyến cho phép tổ chức các buổi học trong thời gian thực và các khóa học trực tuyến, nơi người học có thể truy cập bất cứ thời gian nào, sử dụng tài liệu được tải lên hệ thống để tự học.

Dạy học trực tuyến là kết quả phát triển của công nghệ dạy học. Đó là sự kết nối giữa khoa học giáo dục với khoa học công nghệ. Dạy học trực tuyến đang trở nên phổ biến không chỉ trong đại dịch covid mà trong thời đại công nghệ số. Mức độ phát triển của dạy học trực tuyến phụ thuộc vào trình độ phát triển của khoa học giáo dục nói riêng và của khoa học và công nghệ nói chung.

2.2. Cơ sở triết học của dạy học trực tuyến

Dạy học trực tuyến phản ánh mối liên hệ biện chứng giữa hoạt động dạy với hoạt động học, giữa nhận thức trực quan với nhận thức trừu tượng của học sinh. Hoạt động dạy và hoạt động học được thực hiện theo quy luật thống nhất biện chứng giữa logic nội dung với logic hình thức. Nhận thức là quá trình phản ánh tích cực, tự giác và sáng tạo thế giới khách quan vào bộ óc con người trên cơ sở thực tiễn, nhằm khám phá những tri thức về thế giới khách quan. V.I.Lê nin đã khái quát: “Từ trực quan sinh động đến tư duy trừu tượng và từ tư duy trừu tượng đến thực tiễn, đó là con đường biện chứng của sự nhận thức chân lý, nhận thức thực tại khách quan”.

Nhận thức của học sinh ở các trường phổ thông về cơ bản tuân theo quy luật nhận thức chung của loài người như V.I.Lênin đã khái quát. Theo đó, nhận thức của học sinh là quá trình từ trực quan sinh động đến tư duy trừu tượng, đó là quá trình biện chứng. Trực quan sinh động là giai đoạn nhận thức cảm tính, giai đoạn mở đầu của quá trình nhận thức. Ở giai đoạn này, nhận thức mới chỉ nhận biết được bề ngoài của sự vật cảm tính trong hiện thực khách quan. Giai đoạn này có 3 hình thức cơ bản: cảm giác, tri giác và biểu tượng: Cảm giác của con người về sự vật khách quan là hình ảnh sơ khai nhất, đơn giản nhất của quá trình nhận thức nhưng nếu không có nó thì sẽ không có bất cứ nhận thức nào về sự vật khách quan. Nó là cơ sở hình thành nên tri giác.

Tri giác là sự phản ánh tương đối toàn vẹn của con người về những biểu hiện của sự vật khách quan được hình thành trên cơ sở liên kết, tổng hợp các cảm giác về sự vật.

Biểu tượng là sự tái hiện hình ảnh về sự vật khách quan vốn đã được phản ánh bởi cảm giác và tri giác. Nó là hình thức phản ánh cao nhất và phức tạp nhất của giai đoạn nhận thức cảm tính.

Như vậy, trực quan sinh động là giai đoạn nhận thức bề ngoài, chưa đi sâu vào bản chất. Quy luật nhật thức trực quan là cơ sở triết học đặt ra cho quá trình dạy học phải thiết kế các hình ảnh trực quan, tổ chức cho học sinh cảm giác, tri giác sự vật, hiện tượng. Nhưng trong dạy học không phải trường hợp nào cũng có thể trực tiếp cảm giác, tri giác sự vật trong thực tiễn. Dạy học trực tuyến cho phép giáo viên thiết kế các hình ảnh trực quan, tạo điều kiện cho các em được cảm giác, tri giác sự vật, hiện tượng trong môi trường ảo.

Tư duy trừu tượng là giai đoạn nhận thức lý tính. Đây là giai đoạn cao của quá trình nhận thức. Nhận thức ở giai đoạn này có sự phản ánh gián tiếp trừu tượng hiện thực khách quan và thông qua 3 hình thức cơ bản: khái niệm, phán đoán và suy lý. Nhận thức lý tính có quan hệ biện chứng với nhận thức cảm tính. Nhận thức cảm tính là cơ sở cho nhận thức lý tính. Nhờ có nhận thức lý tính thì nhận thức cảm tính mới nắm bắt được bản chất và quy luật của sự vật.

Từ trực quan sinh động đến tư duy trừu tượng, từ nhận thức cảm tính lên nhận thức lý tính là một nấc thang nhận thức. Trong dạy học có không ít học sinh chỉ dừng lại ở nhận thức cảm tính, không vượt được lên nhận thức lý tính. Biểu hiện ra bằng sự học thuộc lòng mà không hiểu bản chất, không hình thành được khái niệm, phán đoán và suy lý. Để khắc phục tình trạng đó, giáo viên phải có các tác động sự phạm giúp cho học sinh chuyển từ nấc thang nhận thức này lên nấc thang nhận thức khác. Trong thời đại công nghệ thông tin, với sự hỗ trợ của phương tiện dạy học hiện đại, của dạy học trực tuyến giáo viên có thể thiết kế những bài tập, phân hóa nội dung, phương pháp dạy học theo năng lực cá nhân của học sinh, nhờ đó giúp các em có thể chuyển từ nhận thức cảm tính lên nhận thức lý tính phù hợp với bản thân.

Cơ sở triết học biện chứng của dạy học trực tuyến là sự kết hợp giữa nhận thức trực quan với tư duy trừu tượng, nhận thức đi từ cái cụ thể đến cái trừu tượng và từ cái trừu tượng trở về cái cụ thể. Dạy học trực tuyến được thực hiện bằng cách tạo môi trường cho học sinh có cơ hội được cảm giác, tri giác, biểu tượng đúng đắn về các nội dung học tập, đồng thời phối hợp giữa giáo viên với học sinh cùng nhau phân tích, tổng hợp, khái quát hóa, hệ thống hóa kiến thức, giúp các em phát triển tư duy, hình thành khái niệm và nắm được bản chất của các nội dung học tập theo các cấp độ cao thấp khác nhau phù hợp với độ tuổi.

Tóm lại, nhận thức của học sinh ở các trương phổ thông về cơ bản tuân theo quy luật nhận thức chung của loài người, từ trực quan sinh động đến tư duy trừu tượng và từ tư duy trừu được đến thực tiễn. Sự thống nhất giữa nhận thức cảm tính và nhận thức lý tính có ý nghĩa phương pháp luận quan trọng trong dạy học trực tuyến ở các trường phổ thông. Dạy học trực tuyến giúp học sinh kết hợp nhận thức cảm tính với nhận thức lý tính, kết hợp giữa cảm giá, tri giác bằng các giác quan với tư duy trừu tượng thông qua phân tích, khái quát hóa, hệ thống hóa. Những kiến thức hiểu biết trực quan là nguồn nguyên liệu làm cơ sở cho sự phát triển tư duy trừu tượng. Đối với bậc tiểu học, giáo viên có thể thiết kế các hình ảnh trực quan sinh động đa dạng vừa sát với thực tiễn vừa phù hợp với độ tuổi. Ở cấp học trung học cơ sở và trung học phổ thông, cần phải từng bước tăng dần các hình ảnh trực quan trong tư duy.

2.3. Cơ sở tâm lý học, giáo dục học của dạy học trực tuyến

Ngày nay, những thành tựu của tâm lý học và giáo dục học đã và đang được vận dụng vào thực tiễn dạy học ở các trường phổ thông tạo ra các hệ dạy học với các phương pháp, hình thức dạy học vô cùng đa dạng, phong phú. Các nhà tâm lý học đã chứng minh được rằng, cùng một lúc tác động lên nhiều giác quan của học sinh thì sẽ kích thức được tính tích cực hoạt động nhận thức, gây hứng thú và nâng cao được hiệu quả nhận thức của người học. Dạy học trực tuyến có thể cùng lúc tác động lên nhiều giác quan của học sinh. Trên lớp, học sinh không chỉ nghe giáo viên giảng dạy mà còn được nhìn những hình ảnh minh họa, nghe các âm thanh đa dạng, đồng thời học sinh còn được tự mình tương tác với các hình ảnh, các nội dung học tập trên màn hình.

UNESCO đã chỉ ra bốn trụ cột của dạy học trong thế kỷ 21 là “Học để biết; học để làm; học để tự khẳng định mình; học để biết cách sống cùng nhau”. Phương thức học tập tại trường được kết hợp với các phương thức học mọi lúc, học mọi nơi; chuyển từ dạy học hàn lâm sang dạy học gắn với thực hành, thực tiễn. Đó là cơ sở khoa học cho sự hình thành và phát triển các mô hình dạy học trực tuyến. Trong dạy học trực tuyến, với sự hỗ trợ của công nghệ thông tin, các nhà trường có thể thiết kế các môi trường ảo, các mô hình cho học sinh tương tác; xây dựng các chương trình nội dung dạy học phân hóa theo năng lực cá nhân của học sinh, tạo điều kiện đảm bảo cho học sinh có thể học mọi lúc, mọi nơi theo năng lực và sở thích cá nhân. Nhờ đó mà mỗi học sinh có thể phát triển hoàn toàn khả năng vốn có của bản thân theo nhịp độ riêng.

Dạy học trực tuyến có thể phân hóa mục tiêu, phân hóa nội dung cho nhiều đối tượng học sinh trong cùng một lớp học; có thể sử dụng đa dạng các phương pháp và hình thức tổ chức dạy học. Giáo viên có thể linh hoạt chuyển đổi từ phương pháp và hình thức dạy học này sang phương pháp và hình thức dạy học khác, hoặc kết hợp nhiều phương pháp và hình thức dạy học trong một buổi học. Giáo viên có thể liên kết các nội dung của môn học hoặc liên kết với nội dung các môn học khác bằng các slide liên kết ngoài. Đó là cơ sở khoa học tạo điều kiện cho thực hiện các nội dung dạy học tích hợp nội môn và tích hợp liên môn ở các trường phổ thông. Dạy học trực tuyến giúp học sinh có thể tiếp cận với nguồn tài liệu đa dạng, phong phú. Giáo viên có thể hướng dẫn cho học sinh truy cập các nội dung liên quan đến nội dung dạy học trên các trang web, các thư viện số, các nguồn tài liệu khác nhau. Với những ưu thế đó, dạy học trực tuyến đang góp phần làm phát triển đa dạng hóa về phương pháp, hình thức tổ chức dạy học, hiện đại hóa về nội dung và tăng tính thiết thực, hiệu quả của kiến thức học tập.

Lý thuyết về công nghệ dạy học chỉ ra rằng, quá trình dạy học có thể được thực hiện theo những quy trình công nghệ, bao gồm các giai đoạn, các khâu, các bước theo logic nội dung và logic nhận thức. Công nghệ dạy học khai thác sâu về khía cạnh kỹ thuật trong dạy học. Theo đó, nội dung dạy học được xem là “cái”, phương pháp và hình thức tổ chức dạy học được xem là “cách”. Trong dạy học cái và cách phải luôn thống nhất với nhau. Trong đó “cái” tương đối ổn định “cách” thường xuyên biến động theo đối tượng. Với sự hỗ trợ của công nghệ thông tin, quy trình công nghệ dạy học có thể tiến hành tự động hóa hoặc số hóa và chuyển giao được. Đó là một cơ sở để thiết kế nội dung và phương pháp dạy học trực tuyến. Theo lý thuyết công nghệ dạy học, giáo viên ở các nhà trường có thể thiết kế nội dung bài học online thành những modun và tiểu modun có thể lắp ghép ngang, lắp ghép dọc và có thể chuyển giao được.   

2.4. Cơ sở khoa học công nghệ của dạy học trực tuyến

Bản chất của dạy học trực tuyến là sử dụng thành tựu của khoa học công nghệ để thực hiện phương thức dạy học từ xa, ở đó sự tương tác giữa giáo viên với học sinh được thực hiện trong môi trường ảo. Dạy học trực tuyến được thực hiện trong môi trường ảo rất đa dạng, phong phú và sát với thực tiễn, giúp cho học sinh có thể kết hợp nhận thức trực quan với tư duy trừu tượng; gia tăng sự gắn bó giữa nhà trường với thực tiễn, giữa học với hành. Cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 đang thay đổi thế giới xung quanh ta. Trí tuệ nhân tạo (AI), rô-bốt, dữ liệu lớn (Big Data) và mạng lưới vạn vật kết nối công nghệ (IoT) đã tác động đến toàn bộ các khía cạnh trong đời sống, trong đó có ngành giáo dục. Sự tác động của công nghệ 4.0 đã thâm nhập vào mọi khâu, mọi bước, mọi thành tố của quá trình dạy học. Chuyển đổi số trong giáo dục là một xu hướng tất yếu trong bối cảnh công nghệ 4.0. Đại dịch Covid-19 đã thúc đẩy quá trình này phát triển mạnh mẽ hơn bao giờ hết. Điều đó vừa đặt ra yêu cầu bắt buộc, vừa tạo ra cơ sở tiền đề cho quá trình dạy học phải vận dụng những thành tựu của khoa học và công nghệ. Tác động của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 đã và đang tạo ra các nền tảng công nghệ cho sự đổi mới giáo dục ở các nhà trường. Có thể ứng dụng trong giáo dục với các phương thức cơ bản như sau:

Thứ nhất, sử dụng thành tựu của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 để hiện đại hóa các phương tiện, thiết bị dạy học; vận dụng các thành tựu của công nghệ số thực hiện số hóa các nguồn tài liệu dạy học, xây dựng các thư viện số, xây dựng nhà trường thông minh. 

Thứ hai, phát triển phương thức dạy học trực tuyến, mở các lớp học từ xa, tạo cơ hội cho nhiều đối tượng có thể tham gia học tập, thực hiện học mọi lúc, mọi nơi. Những bài giảng trực tuyến của giáo viên có thể lưu thành các file mềm dùng cho học sinh tự học, tự nghiên cứu khi cần thiết.

Thứ ba, xây dựng các quy trình công nghệ trong quản lý nhà trường, quản lý chương trình, nội dung dạy học, quản lý đội ngũ giáo viên, học sinh và quản lý các nguồn lực của nhà trường. Thực hiện số hóa trong quản lý nhà trường.

Như vậy, dạy học trực tuyến là là một xu hướng tất yếu của thời đại công nghệ, được thực hiện đồng thời với quá trình chuyển đổi số trong giáo dục. Đây là một xu hướng chủ đạo trong đổi mới giáo dục hiện nay ở các trường phổ thông.

3. Kết luận

Dạy học trực tuyến là một phương thức dạy học hiện đại được ra đời, phát triển trong thời đại công nghệ thông tin. Bản chất của dạy học trực tuyến là ứng dụng các thành tựu của khoa học công nghệ nhằm xây dựng một phương thức dạy học từ xa với sự hỗ trợ của các phần mềm và các thiết bị dạy học thông minh, giáo viên và học sinh có thể tương tác với nhau trong môi trường ảo được thiết kế phù hợp với nội dung dạy học, phù hợp với độ tuổi học sinh và sát với thực tiễn đời sống xã hội.

Dạy học trực tuyến đã và đang được triển khai thực hiện trên diện rộng ở tất cả các cấp học trong những năm qua. Tuy nhiên, dạy học trực tuyến trong những năm qua chủ yếu được thực hiện nhằm xử lý các tình huống nảy sinh trong đại dịch covet 19. Cơ sở khoa học của dạy học trực tuyến chưa được nghiên cứu đầy đủ, nội dung, quy trình, phương pháp và hình thức tổ chức dạy học trực tuyến còn mang tính tự phát, do các nhà trường vừa làm vừa rút kinh nghiệm. Vì vậy việc nghiên cứu làm rõ các phạm trù khái niệm và cơ sở khoa học của dạy học trực tuyến là một yêu cầu cấp thiết hiện nay.

Tài liệu tham khảo:

1. Bộ Giáo dục và Đào tạo (2021), Về quản lý và tổ chức dạy học trực tuyến trong cơ sở giáo dục phổ thông và cơ sở giáo dục thường xuyên, Thông tư số 09/2021/TT-BGDĐT, ngày 30/3/2021 của Bộ Giáo dục và Đào tạo

2. Nguyễn Đắc Hưng (2017): Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư và vấn đề đặt ra với giáo dục Việt Nam, NXB Quân đội nhân dân.

3. Quốc hội (2019), Luật Giáo dục, Luật số 43/2019/QH14, Hà Nội, ngày 14 tháng 6 năm 2019

4. Lê Trung Thành (2015): Giáo trình Nhập môn Internet và E-Learning, NXB Đại học Kinh tế Quốc dân.

5. Trần Đình Tuấn (2002), Ứng dụng công nghệ thông tin trong đổi mới phương pháp dạy học, NXB Quân đội nhân dân, Hà Nội 2002.

6. Delipiter Lase (2019), Education and Industrial Revolution 4.0, 

PGS.TS Trần Đình Tuấn - Viện Nghiên cứu hợp tác phát triển giáo dục