GIÁO SƯ, VIỆN SĨ PHẠM MINH HẠC – NGƯỜI ĐẶT NỀN MÓNG CHO CHUYÊN NGÀNH TÂM LÝ HỌC QUÂN SỰ VIỆT NAM

1. GS. VS. Phạm Minh Hạc - người có công lớn đào tạo, huấn luyện các nhà tâm lý học quân sự Việt Nam từ bước khởi đầu nhằm xây dựng chuyên ngành Tâm lý học quân sự Việt Nam

Tôi còn nhớ, vào năm 1968, cuộc Kháng chiến chống Mỹ cứu nước của quân và dân ta đang bước vào giai đoạn quyết định. Cuộc Tổng tiến công mùa Xuân 1968 đã làm cho Mỹ và chính quyền Sài Gòn lúc đó bất ngờ, choáng váng. Cũng lúc này, GS. Phạm Minh Hạc [1] đã bắt đầu có những cuộc làm việc với lực lượng Quân đội nhân dân Việt Nam, đại diện là Trung tá Hoàng Linh [2] là Trưởng phòng nghiên cứu khoa học của Học viện Chính trị về những yêu cầu mới đặt ra là cần có những hiểu biết về tâm lý con người nói chung, tâm lý người chiến sĩ nói riêng, cần hiểu rõ hơn về người lính – người chiến sĩ đang cầm súng chiến đấu bảo vệ Tổ quốc và sau đó tìm cách động viên, khích lệ tinh thần chiến đấu, lòng dũng cảm hy sinh vì nền độc lập của dân tộc Việt Nam của những người lính này. Ý tưởng xây dựng một nền Tâm lý học quân sự Việt Nam đã có manh nha từ GS. Phạm Minh Hạc và các cán bộ cộng sự với ông, Tôi được biết, đã có nhiều buổi gặp gỡ, nhiều buổi nói chuyện cá nhân, nhiều buổi trao đổi theo nhóm những người tâm huyết vì một ngành khoa học mới cần cho quân đội, và ngành khoa học này chúng ta cần phải có hiểu biết thực sự về nó [3].  Nhiều buổi trò chuyện, trao đổi chính thức và không chính thức, nhiều bài giảng đã diễn ra về những vấn đề tâm lý con người, về khoa học Tâm lý học, về Tâm lý học quân sự đã diễn ra tại nơi làng quê nghèo, nơi sơ tán của Cục Tuyên huấn -Tổng Cục Chính trị thuộc thôn Phùng Thượng, Sơn Tây [4].

Tôi còn nhớ, năm 1973, với quân hàm Trung úy từ chiến trường trở về học bồi dưỡng về nghiệp vụ công tác Tuyên huấn tại Học viện Chính trị Quân sự để rồi sau đó lại trở lại chiến trường. Tại lớp học này, lần đầu tiên tôi đã dược nghe các bài giảng về Tâm lý học quân sự do các cán bộ - nhà nghiên cứu Tâm lý học quân sự thuộc Tổng Cục Chính trị Quân đội nhân dân Việt Nam lúc đó thực hiện. Các bài giảng này đã thực sự mang tâm trí, tri thức và lòng nhiệt huyết của Tiến sĩ Tâm lý học Phạm Minh Hạc đóng góp cho sự phát triển của quân đội nhân dân Việt Nam [5].

Tháng 5 - 1974, một cuốn sách giới thiệu chuyên về tri thức Tâm lý học quân sự đã xuất hiện, như trong “Lời nói đầu” của sách đã viết “được sự giúp đỡ rất tận tình của nhiều cơ quan, nhiều đồng chí làm công tác nghiên cứu tâm lý học trong và ngoài quân đội” [6]. Cuốn sách mang tên “Tâm lý học” đã ra đời [7]. Sách mang tên “Tâm lý học”, nhưng toàn bộ nội dung bên trong đã đề cập đến các vấn đề của tâm lý học quân sự.  Cuốn sách chính là minh chứng đầu tiên ghi dấu ấn đóng góp to lớn của TS. Phạm Minh Hạc từ lúc khởi đầu cho chuyên ngành Tâm lý học quân sự Việt Nam.

Năm 1975, Khoa Tâm lý- Giáo dục Quân sự thuộc Học Viện Chính trị Quân sự được thành lập. Lúc đó tôi mang quân hàm Thượng úy, trở thành Giảng viên của Khoa Tâm lý-Giáo dục Quân sự. Tôi còn nhớ, mùa hè năm 1976, tôi đã đến tận nhà GS. Phạm Minh Hạc, mời Ông đi giảng bài về Tâm lý học cho Lớp tập huấn cán bộ Chính trị toàn quân tại Học viện Hậu cần [8]. Lúc đó nhà Ông ở làng Ngọc Hà, Quận Ba Đình, thành phố Hà Nội. Xe đưa đón Ông là một chiếc xe con quân sự bình thường. Nghe Ông giảng, các học viên náo nức vì lần đầu tiên tự nhận ra những tri thức tâm lý học thường xuyên hiện hữu ngay trong cuộc sống hàng ngày của chính mình mà mình lại không hề hay biết, nào là ảo giác về không gian, ảo giác thời gian, nào là ý thức, vô thức của con người, nào thói quen, nào là trạng thái tâm lý căng thẳng (Stress) trong quá trình chuẩn bị cho chiến đấu của người lính trước các trận đánh. Rồi những vấn đề phức tạp hơn mang tính học thuật của tâm lý học như động cơ chiến đấu, tâm thế sẵn sàng chiến đấu, giáo dục lý tưởng hoài bão của thanh niên-chiến sĩ quân đội v.v…Bài giảng về các tri thức Tâm lý học ứng dụng trong hoạt động quân sự khi đó đã thực sự sới động tâm hồn, gây xúc cảm mãnh liệt cho các cán bộ chính trị quân đội tham dự Lớp tập huấn.

Năm 1977, TSKH. Phạm Minh Hạc lúc đó là trưởng ban Tâm lý học của Viện Khoa học Giáo dục đã có sáng kiến tổ chức lớp bồi dưỡng sau đại học về Tâm lý học cho các cán bộ, nhà khoa học trong cả nước, trong đó có các nhà khoa học, các cán bộ giảng dạy về Tâm lý học trong quân đội. Đây là dịp vô cùng thuận lợi để chuyên ngành Tâm lý học quân sự Việt Nam có điều kiện phát triển. Tham gia lớp học này về phía quân đội có một nhóm các cán bộ giảng dạy Tâm lý học quân sự của nhiều Học viện quân đội tham dự trong đó có tôi. Những tri thức Tâm lý học hiện đại của nền Tâm lý học Liên xô, các lý thuyết Tâm lý học hiện đại của nhiều trường phái từ các học giả phương Tây được TSKH Phạm Minh Hạc, TSKH Hồ Ngọc Đại giới thiệu tại lớp sau đại học này thực sự đã khích lệ các nhà khoa học Tâm lý học quân sự Việt Nam đi sâu vào khai thác, phát hiện, tìm kiếm làm giầu cho tri thức Tâm lý học quân sự nước nhà. Các học viên của lớp học này đã hào hứng được nghe Ông kể về Đại hội Tâm lý học Quốc tế tổ chức tại Paris, được Ông cho xem ảnh chụp tác phẩm Môna Lida của Họa sĩ thiên tài người Ý Leonard de Vinci mà Ông đã chụp tại bảo tàng Louvre (Paris, Pháp) khi Ông tới dự Đại hội. Kể từ những năm sau đó, tại Học viện Chính trị-Quân sự và một số các Học viện, trường sĩ quan trong quân đội đã chính thức có môn học mang tên “Tâm lý học quân sự”. Các tư tưởng hoạt động hình thành tâm lý, ý thức, thói quen, nếp sống… được các cán bộ chính trị đưa vào vận dụng tích cực trong cuộc sống, chiến đấu của các đơn vị quân đội.  Sự đóng góp của TSKH Phạm Minh Hạc cho quân đội có ý nghĩa vô cùng to lớn nhằm thúc đẩy nhanh chuyên ngành Tâm lý học quân sự được hình thành, đi vào giảng dạy chính thức, tham gia đào tạo có hiệu quả các cán bộ chính trị, quân sự, kỹ thuật, hậu cần của quân đội nhân dân Việt Nam đáp ứng nhiệm vụ xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Công bằng mà nói GS.VS. Phạm Minh Hạc chính là người đã đặt nền móng cho sự xuất hiện của một chuyên ngành Tâm lý học mới ở Việt Nam - chuyên ngành Tâm lý học quân sự Việt Nam.

2. Hội Khoa học Tâm lý-Giáo dục Việt Nam dưới sự dẫn dắt của GS.VS. Phạm Minh Hạc đã tạo nhiều điều kiện thuận lợi cho chuyên ngành Tâm lý học quân sự Việt Nam phát triển, trưởng thành đóng góp công sức to lớn cho sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa

Năm 1978, chuyên ngành Tâm lý học quân sự Việt Nam đã có Tiến sĩ Tâm lý học quân sự đầu tiên của Quân đội nhân dân ta được đào tạo tại Liên Xô về nước. Đó là Trung tá, TS. Tâm lý học Hoàng Ngọc Phách [9]. Năm 1979, nhóm nghiên cứu Tâm lý học quân sự do Thượng tá Hoàng Linh phụ trách thuộc Tổng Cục Chính trị được điều về Khoa Tâm lý-Giáo dục quân sự, Học viện Chính trị. Lực lượng nghiên cứu và giảng dạy về Tâm lý học quân sự lúc này như được tiếp thêm sức mạnh mới. Đại tá Hoàng Linh lúc này là Chủ nhiệm Khoa Tâm lý-Giáo dục quân sự. Tại Học viện Chính trị thời kỳ này có cố vấn quân sự của Liên xô. Tháng 11-1981, tôi với quân hàm Thiếu tá được cử đi nghiên cứu sinh tâm lý học tại Liên xô, bảo vệ thành công luận án Phó Tiến sĩ chuyên ngành Tâm lý học quân sự tại Học viện Quân chính Lê nin (Liên Xô) vào tháng 11 năm 1985. Trở về nước, tháng 4-1988, tôi được vinh dự đảm nhận trọng trách mới, là Quyền chủ nhiệm Khoa và ngày 9-8-1989 là Trưởng Khoa Tâm lý – Giáo dục quân sự của Học viện Chính trị quân sự. Thời gian này, tại Khoa Tâm lý-Giáo dục quân sự, hoạt động nghiên cứu khoa học phục vụ cho giảng dạy, đào tạo cán bộ chính trị cấp chiến thuật, chiến dịch có sự sôi động đặc biệt. Một luồng không khí mới của nghiên cứu khoa học Tâm lý học phục vụ cho đào tạo cán bộ chính trị xây dựng hình thành nhân cách quân nhân, nhân cách người chiến sĩ “Bộ đội Cụ Hồ”, kỹ năng, kỹ xảo, tài nghệ chiến đấu của người lính, động cơ chiến đấu, rèn luyện tâm thế sẵn sàng, vững vàng chiến đấu, rồi nhân cách, phong cách lãnh đạo của người chỉ huy v.v… theo lý thuyết hoạt động được GS. VS. Phạm Minh Hạc dẫn dắt, thuyết giảng tại các buổi trao đổi làm việc giữa Giáo sư và các nhà nghiên cứu Tâm lý học quân sự thuộc các nhà trường trong toàn quân thời kỳ đó đã thúc đẩy sự phát triển chuyên sâu các tư tưởng tâm lý học quân sự Việt Nam.

Năm 1988 Ban Trù bị vận động thành lập Hội Khoa học Tâm lý – Giáo dục Việt Nam do GS. Phạm Minh Hạc đứng đầu đã tích cực xúc tiến các công việc cần thiết cho việc ra đời của Hội. Tôi cũng vinh dự là một trong các thành viên của Ban Trù bị. Ngày 20-12-1989, tại Quyết định số 371/CT của Hội đồng Bộ trưởng (nay là Thủ tướng Chính Phủ) Hội Tâm lý-Giáo dục học Việt Nam được chính thức thành lập. Ngày 19-4-2002, tại Quyết định số 21-2002/QĐ-BTCCBCP, Hội được đổi tên thành Hội Khoa học Tâm Lý-Giáo dục Việt Nam.

Sự xuất hiện của Hội Khoa học Tâm lý-Giáo dục Việt Nam (Hội KHTL-GDVN) cùng với sự quan tâm khích lệ, động viên của GS. VS. Phạm Minh Hạc đối với chuyên ngành tâm lý học quân sự Việt Nam tựa như một “cú hích” thúc đẩy các nhà Tâm lý học Quân sự Việt Nam hăng say lao vào nghiên cứu, đưa các tri thức tâm lý học hiện đại ứng dụng vào các hoạt động xây dựng và chiến đấu của quân đội lúc bấy giờ.

Các nhà khoa học tâm lý học quân sự – hội viên của Hội KHTL-GDVN ý thức rõ luận thuyết hoạt động trong tâm lý học mà nhiều lần và ở đâu đó GS. Phạm Minh Hạc đã giảng giải, đó là: i)- Người chiến sĩ cần phải được giáo dục, rèn luyện về chính trị, tư tưởng nhưng như thế chưa đủ. Cùng với rèn luyện về chính trị, tư tưởng, người chiến sĩ cần phải được chăm lo rèn luyện về tâm lý; ii)- Rèn luyện về tâm lý không đồng nhất với rèn luyện về chính trị, tư tưởng. Người chiến sĩ có thể có phẩm chất chính trị, tư tưởng tốt nhưng nếu không được rèn luyện kỹ về tâm lý thì có thể trong những giây phút khó khăn nào đó của tình huống chiến đấu, người chiến sĩ ấy có thể bỏ chạy, thoái thác nhiệm vụ. Đây cũng là điều bình thường, vì đấy là quy luật của tâm lý của con người; iii)-Rèn luyện về tâm lý là rèn luyện nâng cao tính thích nghi, thích ứng của con người trước các điều kiện tác động của chiến đấu hiện đại; rèn luyện các phẩm chất nhân cách cần có của các quân nhân; rèn luyện tính kỷ luật của các quân nhân, các phẩm chất sẵn sàng và vững vàng của các quá trình tâm lý, đặc biệt là các phẩm chất ý chí của người chiến sĩ; rèn luyện tâm thế sẵn sàng chiến đấu; rèn luyện tính vững vàng tâm lý trong các hoàn cảnh căng thẳng của chiến đấu v.v…; iv)-Rèn luyện về tâm lý nhất thiết phải thông qua hoạt động thực tiễn, trong các hoàn cảnh điều kiện chiến đấu như thật để người chiến sĩ tự bộc lộ, rèn luyện kỹ năng, kỹ xảo chiến đấu, sử dụng thành thạo vũ khí, trang bị kỹ thuật, tích lũy kinh nghiệm chiến đấu của chính mình.

 GS. Phạm Minh Hạc cũng đã nhiều lần có mặt tại các Hội thảo khoa học do Hội Khoa học Tâm lý-Giáo dục quân đội tổ chức, phát biểu chỉ đạo, nói chuyện, chỉ dẫn, gợi ý các đề tài, các vấn đề nghiên cứu, giảng bài cho các hội viên Tâm lý- giáo dục quân đội.

Các sách, giáo trình về Tâm lý học quân sự xuất hiện trên văn đàn và trong thư viện của các nhà trường trong toàn quân thời kỳ này ngày càng nhiều đã góp phần nâng cao chất lượng giáo dục, đào tạo cán bộ sĩ quan quân đội. Để có được thành quả này, không thể không nói đến công lao của người Thầy – GS.VS. Phạm Minh Hạc. Chính Ông – người đã âm thầm góp phần đào tạo cả một đội ngũ các nhà tâm lý học quân sự của quân đội nhân dân Việt Nam. Tác giả bài viết này xin dẫn ra một số sách đã xuất bản trong nhiều năm ở thời kỳ này để làm minh chứng:

 Nói đến phát triển của chuyên ngành Tâm lý học quân sự dưới ảnh hưởng, chỉ đạo, định hướng, dẫn dắt của GS.VS. Phạm Minh Hạc, không thể không kể tới các luận án tiến sĩ Tâm lý học trong gần 60 năm qua. Cho đến nay đã có vài chục luận án Tiến sĩ Tâm lý học chuyên ngành Tâm lý học quân sự đã được bảo vệ thành công cả ở trong nước và nước ngoài. Các luận án được thực hiện ở hầu khắp các Quân, Binh chủng trên các đối tượng là người chỉ huy, cán bộ chính trị các cấp Trung, Sư đoàn, các chiến sĩ của các quân, binh chủng. Nhiều vấn đề tâm lý liên quan đến hoạt động giáo dục, huấn luyện và chiến đấu, tu luyện các phẩm chất nhân cách, phong cách lãnh đạo của người chỉ huy, kỹ năng, kỹ xảo chiến đấu, phẩm chất chính trị, tư tưởng, đạo đức, kỷ luật, thói quen nếp sống của các chiến sĩ thuộc các Quân, Binh chủng đã được đề cập. Xin dẫn ra đây một số luận án Tiến sĩ Tâm lý học, chuyên ngành Tâm lý học quân sự đã được bảo vệ thành công từ năm 1995 đến năm 2004 tại các nhà trường quân sự để làm minhn chứng:

-“Cơ sở tâm lý của hạ quyết tâm chiến đấu của người chỉ huy sư đoàn trưởng”, NCS Lê Anh Chiến, Học viện Quốc phòng, Hà Nội 1995.

-“Tính kỷ luật quân sự của tập thể quân sự bộ đội đặc công”,  NCS Đinh Hùng Tuấn, Học Viện Chính trị quân sự, Hà Nội 1996.

-“Cơ sở tâm lý học của mối quan hệ qua lại giữa cán bộ và chiến sĩ trên tàu Hải quân trong tình hình hiện nay”, NCS Ngô Minh Tuấn, Học viện Chính trị quân sự, Hà nội 2000.

-“Vấn đề giao tiếp của bác sĩ quân y với người bệnh trong quá trình khám, chữa bệnh”, NCS Nguyễn Thị Thanh Hà, Học Viện Chính trị quân sự, Hà Nội 2000.

-“Cơ sở tâm lý học của việc hình thành xu hướng nghề nghiệp quân sự cho học viên sĩ quan tăng, thiết giáp trong điều kiện hiện nay” NCS Hoàng Văn Thanh, Học viện Chính trị quân sự, Hà Nội 2000.

-“Cơ sở tâm lý của hình thành và phát triển nhân cách người bác sĩ quân y”, NCS Nguyễn Sinh Phúc, Học viện Chính trị quân sự, Hà Nội 2000.

-“Năng lực chuyên biệt của cán bộ Bộ đội biên phòng làm công tác quản lý kiểm soát ở cửa khẩu”, NCS Nguyễn Văn Túy, Học viện Chính trị quân sự, Hà Nội 2000.

-“Nghiên cứu phong cách lãnh đạo, quản lý của người Trung đoàn trưởng quân đội nhân dân Việt Nam”, NCS Phạm Đức Tú, Học viện Chính trị quân sự, Hà Nội 2001.

-“Những điều kiện tâm lý nâng cao chất lượng thực hành bay của học viên đào tạo phi công phản lực chiến đấu”, NCS Nguyễn Văn Giao, Học viện Chính trị quân sự, Hà Nội 2002.

-“Kỹ năng giao tiếp nghiệp vụ của trinh sát an ninh và phương pháp đánh giá chúng”, NCS Võ Sỹ Lục, Học viện An ninh nhân dân, Hà Nội 2002.

-“Xung đột tâm lý trong các tập thể quân sự”, NCS Nguyễn Văn Tuân, Học viện Chính trị quân sự, Hà Nội 2002.

-“Nghiên cứu tuyển chọn tâm lý đầu vào đào tạo cán bộ chính trị cấp phân đội Quân đội nhân dân Việt Nam”, NCS Trương Quang Học, Học viện Chính trị quân sự, Hà Nội 2004, v.v…

Cho đến nay, đã có nhiều nhà Tâm lý học quân sự Việt Nam được Hội đồng chức danh Giáo sư Nhà nước phong hàm Giáo sư, Phó Giáo sư. Các nhà khoa học này cùng với đông đảo đội ngũ Tiến sĩ, Thạc sĩ, cử nhân Tâm lý học quân sự đang công tác ở các Học viện, trường sĩ quan quân đội đã ngày đêm đóng góp trí tuệ cho xây dựng quân đội nhân dân Việt Nam hùng mạnh, góp phần to lớn cho sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa hiện nay.

                                             *   *   *

Mọi sự ở đời đều có cội nguồn của nó. Không có sự khởi đầu mạnh mẽ, quyết tâm, dám vượt khó, dám làm của những người đi trước, không có sự dìu dắt, dày công vun trồng của những người đã đặt nền móng cho chuyên ngành Tâm lý học quân sự thì không thể có chuyên ngành Tâm lý học quân sự Việt Nam lớn mạnh như ngày hôm nay. Chúng tôi biết ơn GS.VS. Phạm Minh Hạc, Đại tá PGS. Hoàng Linh và các cộng sự của các ông trong nhiều năm qua đã trải qua biết bao gian nan, vất vả quyết tâm cho ra đời chuyên ngành Tâm lý học quân sự Việt Nam. Không có các Ông, chắc chắn chúng ta đã không có sự lớn mạnh của chuyên ngành Tâm lý học quân sự Việt Nam như ngày hôm nay.

Chú dẫn:

1. GS.VS. Phạm Minh Hạc thời gian này đang là Nghiên cứu sinh Tâm lý học tại trường Đại học Tổng hợp Lomonosov, Mátxcơva, Liên Xô.

2. Trung tá Hoàng Linh, Trưởng phòng nghiên cứu khoa học, Học viện Chính trị(1964-1970); Trưởng Phòng nghiên cứu Tâm lý học quân sự, Tổng cục Chính trị Quân đội nhân dân Việt Nam (1970-1978).

3. Tham gia trao đổi học thuật về xây dựng nền Tâm lý học quân sự Việt Nam thời gian này với nhà Tâm lý học Phạm Minh Hạc có Trung tá Hoàng Linh (sau này là Đại tá, Trưởng Khoa Tâm lý-Giáo dục quân sự , Học viện Chính trị-Quân sự), Trung tá Phạm Phú Nhuận, Trung tá Long, Trung tá Trần Quốc Hanh là các cán bộ thuộc nhóm nghiên cứu khoa học Tâm lý học thuộc Cục Tuyên huấn, Tổng Cục Chính trị Quân đội nhân dân Việt Nam.

4. Địa danh nơi sơ tán của Cục Tuyên huấn, Tổng Cục Chính trị Quân đội nhân dân Việt Nam thời ký đó là một làng quê thuộc Huyện Phúc Thọ, tỉnh Sơn Tây.

5. Ông Phạm Minh Hạc bảo vệ thành công Luận án Phó tiến sĩ Tâm lý học tại trường Đại học Tổng hợp Lomonosov (Liên bang Nga) năm 1971.

6. Lời nói đầu của cuốn sách “Tâm lý học”, tr.12-13, Nhà xuất bản Quân đội nhân dân, Hà Nội, 1974.

7. Tên cuốn sách là Tâm lý học, nhưng nội dung bên trong đều viết về Tâm lý học quân sự, bàn về hoạt động quân sự của người chiến sĩ, các quá trình tâm lý diễn ra trong hoạt động chiến đấu của người chiến sĩ, thế giới quan, lý tưởng cá nhân của các quân nhân, năng lực hoạt động quân sự của các quân nhân v.v…

8. Học viện Hậu cần, lúc đó và hiện nay vẫn tọa lạc ở Gia Thượng, Gia Lâm, Hà Nội.

9. Trung tá TS.Tâm lý học Hoàng Ngọc Phách, Phó chủ nhiệm Khoa Tâm lý-Giáo dục quân sự, Học viện Chính trị quân sự (1979-1987)

10. Đại tá Hoàng Linh là người thường xuyên được GS.VS. Phạm Minh Hạc trao đổi, làm việc về chuyên môn trong nhiều năm như các dẫn liệu đã nêu ra ở phần đầu bài viết này

GS.TS. Nguyễn Ngọc Phú

Phó Chủ tịch kiêm Tổng Thư ký

Hội Khoa học Tâm lý-Giáo dục Việt Nam